به طور کلی باید گفت که سنگتراشی در ایران قدیم بیشتر به تهیه وسایل کشاورزی و آلات و‌ابزار شکار و کندن پوست حیوانات اختصاص داشته و لوازم سنگی به دست آمده از غار مسکونی کمربند یا غار هوتو در نزدیکی بهشهر که متعلق به ۱۱۰۰۰ تا ۸۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است نیز دلالت بر همین امر دارد.
سنگتراشی
سنگ در ساختن بناهای تاریخی و آثار باستانی هم نقش بسیار مهم و اساسی داشته است. از جمله مهمترین ابنیه تاریخی میتوان از کاخ‌های دوران هخامنشی و حجاری‌های دوره ساسانی نام برد.
تخت جمشید نمونه بارزی از صنعت سنگبری دوره هخامنشی است. به ط‌وری که از دو اتاق خزانه تخت جمشید بیش از ۶۰۰ ظرف سنگی سالم و شکسته بدست آمد.
در دوره اشکانیان نیز سنگبری رایج بوده و نمونه آن در بیستون و در قسمت پائین حجاری بزرگ داریوش وجود داشته و بعدها که طاقچه‌ای بر روی آن کنده‌اند تقریبا محو شده است.
سنگتراشی دوره ساسانی را از کنده‌کاری و نقوش برجسته بر روی چهار سنگ میتوان شناخت که بیشتر آن‌ها در دامنه کوه‌های فارس بوجود آمده است.
نمونه‌های متعددی از سنگتراشی که در موزه‌های مختلف جهان باقی مانده نشا‌نه هائی بارز از کنده کاری‌های با ارزش دوران اسلامی را به دست می‌دهد.
از جمله میتوان از سنگ قبری که در سال ۵۳۲ هجری تهیه شده و هم اکنون در موزه هنرهای زیبا بوستن موجود است و با طرحهای خانه و نوشته‌های گوناگون تزئین شده و نیز نمونه‌های از سنگ مرمر که در حال حاضر در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود، اشاره کرد.
با وجود آنکه به نظ‌ر برخی از محققان و باستان شناسان ایران سرزمین سنگ است و منابع سرشاری از انواع سنگ‌ها همچون مرمر و سنگ گندمی و سنگ سیاه (که در تخت جمشید بکار رفته) ویش یزدی و سنگ سماق و سنگ آهکی و سنگ میکا‌را دارد، باید گفت که علیرغم این فراوانی سنگ در معماری و هنر ایران پایگاهی نسبتا فرعی داشته و شاید در این امر شکل پذیری گل سفال که با ذوق ایرانیان سازگارتر بوده بی تاثیر نبوده است.
هنر سنگتراشی در امروز
امروزه دو مرکز اصلی سنگتراشی در ایران، قم و مشهد است و هم اکنون در‌شهرهای مذکور عده‌ای از افراد در مراحل مختلف استخراج سنگ سنگ بری، سنگتراشی و حکاکی روی سنگ اشتغال دارند.
سنگتراشان در مشهد از انواع سنگ‌ها نظ‌یر مرمر، نسوز، سیاه، زرد، قرمز و سفید استفاده میکنند که صرفنظر از سنگ سبز بقیه از معادن موجود در استان خراسان تامین می‌شود.
مصرف سنگ سیاه مشهد بعلت ارزانی و نقش پذیری زیاد بوده و نزدیک به ۷۰ درصد سنگتراشان این نوع سنگ را مصرف میکنند ولی سنگ سبز کرمان به علت گرانی و نیاز به صرف وقت زیاد جهت تولید محصول مصرف کمتری دارد و فقط برای ساخت اشیا تزئینی بکار می‌رود.
سنگتراشان قم از سنگ آلاباستر برای تولید محصولات استفاده میکنند و قابل ذکر است که سنگتراشان در هر دو شهر علاوه بر انواع سنگ که شرح آن گذشت از مواد دیگری نظ‌یر گچ، چسب سنگ، رنگ و پولیش نیز در جریان تولید محصولات استفاده میکنند و آلات و ابزار متداول در کارگاه‌های سنگتراشی معمولا بسیار ساده و ابتدائی بوده و شامل وسایلی نظ‌یر چرخ سنگتراشی ، الماسه، پرگار، قلم آهنی سوهان اره و غیره است.
محصولات سنگی قم که سفید رنگ است شامل شمعدان، گلدان، سینی، کاسه، بشقاب، پایه آباژور، چراغ خواب، تابلو، شکلات خوری، گلاب پاش و مجسمه در طرحها و اندازه‌های‌گوناگون است.
تخت جمشید نمونه بارزی از صنعت سنگبری دوره هخامنشی است. به ط‌وری که از دو اتاق خزانه تخت جمشید بیش از ۶۰۰ ظرف سنگی سالم و شکسته بدست آمد.
محصولات سنگی مشهد را از نظ‌یر کیفیت به سه دسته میتوان تقسیم کرد:
۱) فرآورده‌های سنگ سیاه مشهد عبارت است از کاسه بشقاب، شکلات خوری، گلدان، لیوان پایه دار، لیوان ساده و فنجان که بیشتر به صورت منقوش بوده اغلب به طرحهای گل،کاروان و غیره مزین است.
۲) فرآورده‌های سنگی مصرفی که شامل دیزی، هاون و غیره است
۳) اشیائی که از سنگ سبز کرمان و مرمر ساخته می‌شود. این مصنوعات بیشتر تزئینی بوده و قیمت بالایی دارند و انواع متداول آن شامل قلم دان، جای‌نوار، چسب، گلدان، پایه پرچم و… در اندازه‌های مختلف است.
در مشهد برای تولید فرآورده‌های سنگی پس از استخراج سنگ از معدن با استفاده از اره‌های دو سر اقدام به برش آن به قط‌عات کوچک کرده و پس از حمل آن به کارگاه‌های سنگتراشی بر اساس نقشه تقریبی می‌تراشند سپس توسط دستگاه تراش آنرا به شکل‌اصلی و موردنظ‌ر در می‌آورند.
آخرین مرحله تولید سوهان کاری است که پس از این عمل‌محصول به صورت مط‌لوب در می‌آید. به منظور ایجاد نقوش مختلف در فرآورده‌های سنگی پس‌‌از سوهان کاری آن را در اختیار قلمزن قرار می‌دهند و قلمزن تصویر مورد سفارش را با‌استفاده از قلم‌های آهنی روی سنگهای سیاه حکاکی می‌کند و به این ترتیب مراحل مختلف ساخت مصنوعات سنگی شامل: استخراج سنگ از معدن، تقسیم سنگ به قط‌عات کوچک، تراش سنگ به اندازه اصلی با دستگاه، سوهان کاری قلمزنی و حکاکی محصول آماده است.
محصولات مشهد به ویژه محصولات زینتی آن، معمولاً به شکلی حکاکی شده عرضه می‌شود. در این زمینه لازم به توضیح است که هر گاه صنعتگران بخواهند بشقاب یا کاسه ای را با‌کنده کاری‌های اسگرافیت زینت دهند، روی آن را با رنگ مشکی می‌پوشانند و سپس به‌‌کمک قلم‌هایی ظریف و با دقت و مهارت کافی روی آن را به اشکال مورد نظ‌ر می‌تراشند و در‌نتیجه، سط‌ح رنگ‌آمیزی شده دست نخورده باقی مانده و نقش، حالت مشکی برجسته‌ای به‌‌خود می‌گیرد.
سنگتراشان قم نیز به این نحو عمل میکنند که پس از تحویل سنگ در محل کارگاه و بریدن آن‌با اندازه تقریبی محصولی که قصد تولیدش را دارند، ابتدا با کمک تیشه شکل ابتدائی به‌‌آن می‌دهند و سپس بوسیله قلم‌های فلزی درشت داخل آن را خالی میکنند و توسط قلم‌های کوچکتر آنرا پرداخت کرده و در مرحله نهایی نیز برای صیقل دادن سط‌ح بیرونی محصول از سوهان یا سنگ سمباده استفاده کنند.
در حال حاضر برخی از کارگاه‌های سنگتراشی تکنولوژی را برای سرعت بخشیدن به کارشان به خدمت گرفته آن و اغلب از دستگاهی که شبیه اره‌های چوب بری است استفاده میکنند ولی در هر حال باید گفت که سنگتراشی به کار مداوم و تلاش زیاد نیاز دارد، از این رو در قیمت تمام شده یک محصول سنگی عامل کار نقش مهمی‌دارد و حدود ۸۰ درصد قیمت را تشکیل می‌دهد.
